Met de gemeenteraadsverkiezingen van maart 2022 in het vizier ontwikkelde Saxion met samenwerkingspartners twee tools die gemeenten helpen bij de selectie en screening van bestuurders. De weerbaarheidscheck is er voor politieke partijen en kandidaat-raadsleden, terwijl de weerbaarheidsscan zich richt op politieke ambtsdragers (burgemeester, wethouders en gemeentesecretaris). Beide instrumenten geven inzicht in de mate waarin het netwerk van politici en bestuurders een potentieel risico vormt op ondermijning en integriteitskwesties. Saxion-lector Willeke Slingerland geeft uitleg.
- Dit is een artikel van 19 oktober 2021 -
Hoeveel risico loop je als aspirant-wethouder of raadslid, wanneer je vol goede moed aan een nieuwe ambtstermijn begint? Met overtuiging zet je je in voor de belangen van jouw achterban, met als doel je gemeente te dienen. Onbedoeld kun je daarbij de schijn tegenkrijgen, wanneer er bijvoorbeeld discussie ontstaat over belangenverstrengeling, bevoordeling of discutabele vormen van samenwerking. En zelfs wanneer die discussie niet ontstaat, is er dat grijze gebied waarin contacten en beslissingen kunnen knagen aan de normen en waarden die bij transparant en zuiver bestuur horen. Maar waar ligt de grens en hoe voorkom je dat je, misschien zelfs onbedoeld, in integriteitskwesties belandt of je onder druk gezet voelt? De onlangs gelanceerde weerbaarheidscheck en weerbaarheidsscan brengen die risico’s in kaart. In 2021 werd de risicoanalyse integriteit voor benoeming van wethouders verplicht. De weerbaarheidsscan is zo’n analyse, waarvan de netwerkanalyse een extra onderdeel vormt. De tool is vooral ook een hulpmiddel dat bestuurders toerust of voorbereidt bij het vervullen van hun taak. De weerbaarheidscheck en -scan houden (aspirant) politici en bestuurders een spreekwoordelijke spiegel voor: zit het wel goed of moet ik extra alert zijn?
Gemeente Eindhoven als proeftuin voor de weerbaarheidsscan
Willeke Slingerland was vanuit Saxion met het lectoraat Weerbare Democratie de afgelopen twee jaar intensief betrokken bij de ontwikkeling van de weerbaarheidsscan en -check. Net als lector Attila Németh en onderzoeker Michel Linnenbank van het Saxion-lectoraat Modelleren van Maatschappelijke Impact. Gezamenlijk trokken zij op met het Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninklijkheidsrelaties, de Taskforce RIEC Brabant-Zeeland en het College van Burgemeester en Wethouders van de gemeente Eindhoven. Het zittende College van B&W, inclusief gemeentesecretaris, was al bezig met onderzoek naar netwerkvorming en zocht in 2020 contact met Saxion. De bestuurders en gemeentesecretaris fungeerden in de pilot-fase van het onderzoek als proefpersonen om de weerbaarheidsscan te ontwikkelen en te testen.
Verschillende gemeenten hebben zich al bij ons gemeld. Ze willen in de aanloop naar de verkiezingen graag gebruikmaken van de scan. Die is eigenlijk onderdeel van een breder traject, waarin de juiste begeleiding, training en gesprekken van belang zijn.
Kwartjes vallen
De weerbaarheidscheck is gereed en de eerste versie van de uitgebreidere weerbaarheidsscan staat online. Het is echter niet even een kwestie van invullen en op de knop duwen voor een uitslag, zegt Willeke van Slingerland: “Verschillende gemeenten hebben zich al bij ons gemeld. Ze willen in de aanloop naar de verkiezingen graag gebruikmaken van de scan. Die is eigenlijk onderdeel van een breder traject, waarin de juiste begeleiding, training en gesprekken van belang zijn. Het traject start met de bestudering van een potentieel raadslid of een aspirant-wethouder aan de voorkant. Dat gebeurt met een vragenlijst en een tool die wij daarvoor hebben ontwikkeld. Na een gesprek volgt de terugkoppeling. Zelfs bij die terugkoppeling, waarbij wij uitleggen welk beeld van iemand bestaat, zien we nog kwartjes vallen over potentiële risico’s: ‘Wacht eens even, ik zit óók nog in dat netwerk en ik ga ook wel eens uit eten met die-en-die.’ Alles draait om bewustwording.”
De netwerkanalyse om de som der delen in kaart te brengen
De weerbaarheidsscan borduurt voort op de bestaande basisscan van het Ministerie van Buitenlandse Zaken en Koninklijkheidsrelaties, maar gaat een stap verder. Zo zijn alle vanuit het Ministerie en de VNG geldende vereisten om kandidaat-wethouders te screenen er in meegenomen, vertelt Slingerland. Net als de VOG-verplichtingen en een aantal basisvragen die aan bod komen om te bepalen of mensen wel of niet benoembaar zijn. “Wij hebben daar de netwerkanalyse als belangrijk element aan toegevoegd. Die brengt niet alleen het netwerk van bijvoorbeeld een kandidaat-wethouder in kaart, maar ook de samenhang met andere netwerken. Het is juist dat grotere geheel dat inzicht geeft in potentiële integriteits- of ondermijningskwesties. Vaak zijn losse activiteiten of contacten niet het probleem, maar gaat het om de som der delen.” De ontwikkeling van de weerbaarheidsscan stopt niet met de huidige lancering. Het is de bedoeling dat we hem de komende jaren doorontwikkelen en dat we kijken of hij met eventuele aanpassingen inzetbaar is bij andere doelgroepen.” Zo is er ook vanuit andere sectoren, waaronder de financiële wereld, interesse om de weerbaarheid te vergroten via het netwerkbewustzijn, zegt Slingerland.
Zo’n check geeft jou iets in handen om het goed te doen. Er wordt zoveel van je verwacht als wethouder. Je ligt onder een vergrootglas en je hoeft soms maar één inschattingsfout te maken om in een integriteitskwestie te belanden. In Nederland kan dat het einde van je carrière betekenen.
Kracht en kwetsbaarheid in beeld brengen
Het zou een beeld kunnen oproepen dat de weerbaarheidsscan en -check er zijn om mensen op de vingers te tikken. Dat is nadrukkelijk niet de insteek, zegt Slingerland. Ze ziet vooral het positieve effect dat het instrument kan hebben. “Zo’n check geeft jou iets in handen om het goed te doen. Er wordt zoveel van je verwacht als wethouder. Je ligt onder een vergrootglas en je hoeft soms maar één inschattingsfout te maken om in een integriteitskwestie te belanden. In Nederland kan dat het einde van je carrière betekenen. Als samenwerkende organisaties maken we ons ook zorgen over die weerbarstige werkelijkheid. We zijn in Nederland verworden tot een complexe netwerksamenleving, waar constant risico’s op de loer liggen. Daarom willen we vanuit dit onderzoeksproject mensen toerusten, zodat ze zich realiseren: wie ben ik, waar zit mijn kracht en waar zitten mijn kwetsbaarheden?”
Breed bijdragen aan bewustwording
In Eindhoven maakte de pilot duidelijk dat het visualiseren van het netwerk, net als de uitkomsten van de gesprekken tijdens zo’n scan in grote mate bijdragen aan dat bewustwordings- en toerustingsproces van bestuurders, vertelt Slingerland. “Nu we weerbaarheidsscan landelijk uitrollen, hoop ik dat hij breed bijdraagt aan bewustwording over hoe mensen in lokaal bestuur omgaan met de spelregels en normen in de netwerken waarin ze zitten. Ook landelijk zien we de reflex dat partijen kandidaten aantrekken die zowel een groot netwerk als fondsen meebrengen en niet doorhebben welke valkuilen daarbij ontstaan. Dat is zorgelijk. Uiteindelijk kan de weerbaarheidsscan op alle niveaus helpen om transparant en integer te blijven besturen. De aanstaande gemeenteraadsverkiezingen vormen een goed startpunt om de tool in te gaan zetten.”
De Weerbaarheidsscan en Weerbaarheidscheck zijn beschikbaar
De Weerbaarheidsscan en de Weerbaarheidscheck (specifiek bedoeld als voorportaal-check voor raadsleden en overige leden van politieke partijen) zijn inmiddels online beschikbaar. Je vindt deze hier.
Geïnteresseerde gemeenten kunnen zich melden via [email protected] of via de site van het lectoraat Weerbare Democratie voor een training om het instrument goed te leren betrekken bij hun eigen screeningstraject van (aspirant) bestuurders.
De Weerbaarheidsscan en de Weerbaarheidscheck kwamen tot stand in een samenwerking tussen de Saxion-lectoraten Weerbare Democratie en Modelleren van Maatschappelijke Impact, de gemeente Eindhoven, de Taskforce RIEC Brabant-Zeeland en tenslotte het Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninklijkheidsrelaties, dat het onderzoek mede-subsidieerde.
