De realisatie van een landelijk expertisecentrum op het gebied van ondermijning en criminele geldstromen. Dat is de ambitie waarmee het project SPOC van start gaat. Het is een van de projecten die recentelijk SPRONG-subsidie hebben ontvangen vanuit Regieorgaan SIA. Willeke Slingerland, lector Weerbare Democratie, vertelt ons over de verschijningsvormen van ondermijning, en wat we daartegen kunnen doen: “We zien steeds meer dat al die vormen van ondermijning gebruik maken van onze bovenwereld. In die zin zijn de onder- en de bovenwereld dus geen gescheiden werelden.”
Ondermijning is een veelkoppig monster, dat steeds weer nieuwe wegen vindt om onze rechtstaat uit te dagen. Des te belangrijker is de SPRONG-subsidie voor het vierjarige project SPOC (SPRONG-groep Ondermijning – Criminele geldstromen). Lector Willeke Slingerland noemt het “een erkenning”, niet alleen voor het lectoraat Weerbare Democratie, maar ook voor bestaande samenwerkingsverbanden; bijvoorbeeld met het lectoraat Technologies for Criminal Investigations. Bovendien is het een erkenning voor Saxion als kennisinstelling. “We doen al zeven jaar veel onderzoek naar integriteit en ondermijning,” zegt Willeke. “Lang waren dat twee gescheiden werelden. Met een democratie waarin volksvertegenwoordigers en bestuurders integer moeten zijn, en daarnaast de georganiseerde criminaliteit. Veelal wordt dan gedacht aan zaken als drugs en mensenhandel, en in toenemende mate aan cybercriminaliteit. Maar wij zien ook zorgfraude, hypotheekfraude; allerlei nieuwe vormen van ondermijning.”
Waar bovengenoemde voorbeelden ook onder de noemer ‘criminaliteit’ kunnen worden gevat, geldt dat niet direct voor iets als het verspreiden van complottheorieën. Toch kan ook dat als een vorm van ondermijning worden gezien. “Het idee dat je de samenleving ontwricht met het verspreiden van valse denkbeelden en verhalen,” licht Willeke toe. “We zien steeds meer dat al die vormen van ondermijning gebruik maken van onze bovenwereld. In die zin zijn de onder- en de bovenwereld dus geen gescheiden werelden; ondermijning manifesteert zich ook gewoon in de bovenwereld. We hebben een samenleving met bepaalde processen, diensten en kwetsbare functies, en daar maken criminele samenwerkingsverbanden gebruik van.”
Een SPRONG-aanvraag is gericht op het versterken van de kennisinfrastructuur. Als het gaat om ondermijning, is dat precies wat in de afgelopen jaren steeds zo lastig blijkt te zijn.
Criminele handen aan bed
Het lectoraat Weerbare Democratie heeft een brede kijk op ondermijning. Om effectief vanuit die brede kijk aan de slag te kunnen gaan, is de kennis en kunde van diverse organisaties en instellingen nodig. “Je moet echt de krachten bundelen,” zegt Willeke. “Een SPRONG-aanvraag is gericht op het versterken van de kennisinfrastructuur. Als het gaat om ondermijning, is dat precies wat in de afgelopen jaren steeds zo lastig blijkt te zijn. Er zijn verschillende pogingen geweest vanuit het ministerie van Justitie en Veiligheid om allerlei opsporingsdiensten, handhavingsinstanties en kennisinstellingen met elkaar te verbinden. Onze SPRONG-toekenning maakt het mogelijk om nu als kennisinstellingen de lead te nemen bij het bundelen van kennis en informatie over ondermijning. Juist omdat het een veelkoppig monster is, dat meegroeit met de tijd.”
Waar ondermijning in het verleden vaak over drugshandel in de onderwereld ging, kun je tegenwoordig dus ook aan iets als zorgfraude denken. Iemand als Joyce te Bos, projectmanager en onderzoeker bij Saxion, heeft zich in dat thema gespecialiseerd. Willeke is blij dat ze voor SPOC op collega’s met dergelijke expertise kan rekenen. “Zorgfraude is een fenomeen waar wij de afgelopen jaren veel onderzoek naar hebben gedaan,” zegt ze. “Ook in Twente, in samenwerking met verschillende gemeentes. Het gaat dan over mensen die misbruik maken van publiek geld. Waarbij je echt met zware, georganiseerde criminaliteit hebt te maken. Voor mensen die zich vroeger schuldig maakten aan drugsproductie en -handel, werd het risico om gepakt te worden te groot. Daarom kiezen diezelfde mensen nu voor de zorgmarkt. Dan gaan ze zich optuigen als zorgaanbieder, en huren ze een aantal voormalig veroordeelden in. Wat je dan krijgt, is letterlijk criminele handen aan bed.”
Wat we in toenemende mate zien, is dat zorgfraudeurs dan ook samenwerken met cybercriminelen, die een gelikte landingspagina creëren met allerlei vlogs en vervalste documenten.
Follow the money
Criminele nepverplegers: voor sommigen is het misschien moeilijk om je daar iets bij voor te stellen. Toch is het een voorbeeld uit de praktijk, dat aangeeft in hoeverre criminelen in de bovenwereld kunnen opereren, en hoe lastig het kan zijn om daar iets tegen te doen. Willeke: “Op het moment dat je als gemeente meer dan 500 gecontracteerde zorgaanbieders moet beoordelen, dan ben je geneigd om bijvoorbeeld controles te doen op basis van diploma’s. Wat we in toenemende mate zien, is dat zorgfraudeurs dan ook samenwerken met cybercriminelen, die een gelikte landingspagina creëren met allerlei vlogs en vervalste documenten.”
Wat kan SPOC tegen dat soort geraffineerde praktijken beginnen? “Follow the money,” zegt Willeke. “Wij gaan goed kijken hoe alle geldstromen lopen. Mijn collega Frank Diepenmaat, die binnen ons lectoraat werkt, is expert op het gebied van de aanpak van witwassen. Witwassen is op zichzelf natuurlijk al een misdrijf, maar het is ook steeds vaker het oogmerk om ondermijning te plegen en mogelijk te maken. Als er vervolgens al ondermijnende criminaliteit boven komt drijven, dan hebben de criminelen in kwestie vaak genoeg geld voor de beste juridische bijstand. Zo worden onze democratische spelregels en checks and balances steeds verder onder druk gezet.”
Als kennisinstelling ben je de neutrale tafel, waaraan partijen hun zorgen, ervaringen en hun beste practices kunnen delen.
Poortwachters
Willeke benadrukt dat Saxion niet de enige kennisinstelling is die SPOC tot een succes moet maken. Saxion zal tijdens het project nauw samenwerken met penvoerder Hogeschool Avans, en met de Politieacademie als medeaanvrager. “Dat is voor ons van grote meerwaarde,” zegt Willeke. “Avans heeft goed doordachte onderzoeksmethoden ontwikkeld, in de vorm van crime scripting en guardian scripting. Hiermee kunnen ze een reconstructie maken van een ondermijnend misdrijf. Met Saxion kijken we wat meer naar de inzet van overheidsorganisaties en poortwachtersrollen. Poortwachters zijn dan bijvoorbeeld accountants, makelaars, juristen of notarissen. Maar je kunt ook denken aan wethouders en volksvertegenwoordigers. Zij moeten bijvoorbeeld goed weten aan wie er allemaal vastgoed wordt verhuurd. Wie vraagt die vergunningen aan, en wat voor een structuur zit daarachter?”
Wat gaat SPOC precies verbeteren voor al die poortwachters? Volgens Willeke begint het met het leggen van een puzzel. “Als kennisinstelling ben je de neutrale tafel,” zegt ze, “waaraan partijen hun zorgen, ervaringen en hun best practices kunnen delen. Die puzzelstukjes moeten we op tafel leggen. Dat doen we nu op fenomeenniveau, bijvoorbeeld met zorgfraude. We moeten met zorgverzekeraars, de bonafide zorgaanbieders, gemeentes, toezichthouders en de politie om tafel om überhaupt te snappen wat iedereen ziet. Om te achterhalen wat rode vlaggen zijn; indicatoren waarbij een vermoeden van ondermijning ontstaat. Je wilt leren van casuïstiek, die je kunt terugvertalen in inkoop- of aanbestedingsprocessen.”
Uiteindelijk moeten al die inspanningen bijdragen aan de strijd tegen ondermijning. Willeke: “We hopen de komende vier jaar de benodigde infrastructuur aan te leggen, met de juiste communicatiekanalen en geijkte momenten waarop we samenkomen. Daarbij is de vraag hoe we informatie gaan delen heel belangrijk. Dat is een ‘spannend’ aspect, mede gelet op de AVG. Daarom hebben we ook iemand aan boord rondom informatiedeling. Ook landelijk komt er op dat vlak veel op gang; de Kamer en de ministers zijn bezig met het ruimhartiger delen van informatie. Tegelijkertijd wil je geen nieuwe toeslagenaffaire, waarbij je de verkeerde mensen van fraude beticht.”
Wat je hoopt, is dat de juiste mensen gebruik gaan maken van alle processen die we met elkaar inrichten, en dat je de rotte appels daarbuiten houdt.
Cocktail
De verwachting is dat SPOC ook kan bijdragen aan meer bewustwording bij poortwachters, die daardoor beter gaan begrijpen wat voor sleutelposities ze innemen. Waar ambtenaren of bedrijven soms misschien denken te beschikken over schijnbaar onbeduidende informatie – een nummerplaat, een adres –, zou het eigenlijk kunnen gaan om cruciale schakels in het proces van een criminele organisatie. Tegelijkertijd kijkt SPOC niet alleen naar poortwachters, maar ook naar de samenleving als geheel. Willeke: “We zitten nu in een ingewikkeld tijdsgewricht met maatschappelijk onbehagen, en met een laag publiek vertrouwen in de overheid. Ook de sociale cohesie is op een aantal plekken in de samenleving minder geworden. Daarbij zien we heel veel desinformatie. Het wantrouwen wordt gevoed, niet alleen tussen burgers, maar ook in de relatie die de burger met de overheid heeft. Dat leidt tot een giftige cocktail.”
Wat die giftige cocktail met ondermijning heeft te maken? “Het zorgt voor een voedingsbodem voor crimineel gedrag,” zegt Willeke. “Wat wij zien bij ondermijning op het gebied van drugscriminaliteit, is dat de geldezels en koeriers vaak kwetsbare jongeren zijn. Uiteindelijk worden die jongeren dan gepakt, maar de structuur erachter blijft bestaan. Het normale leven van die jongeren is vervolgens voorbij, terwijl je de sentimenten achter hun keuzes soms wel kan begrijpen. Het gaat om ‘snel geld’, en waarom zou je naar school gaan als je je niet gezien voelt door de overheid en de samenleving? Als je je gediscrimineerd voelt? Ik wil ons onderzoek daarom breder aanvliegen, en ook heel erg insteken op preventie. Collega’s binnen het lectoraat zijn hier ook al mee bezig, bijvoorbeeld vanuit een actieonderzoek naar jonge aanwas in de gemeente Zwolle.”
Fijn vertoeven
Het zijn veelomvattende opgaven, waarmee gestreefd wordt naar een samenleving waarin mensen weer vertrouwen hebben in de overheid en in elkaar. Een veiligere samenleving, waarin burgers niet bang hoeven te zijn voor criminaliteit of ontploffingen in hun wijk. Maar ook een samenleving die gebaseerd is op een sterke legale economie. “Wat je hoopt,” zegt Willeke, “is dat de juiste mensen gebruik gaan maken van alle processen die we met elkaar inrichten, en dat je de rotte appels daarbuiten houdt. Het vertrouwen in de economie en in de democratie zijn daarbij de belangrijkste randvoorwaarden om veilig samen te kunnen leven. Op het moment dat je weet dat de economie weer vooral legaal is en de goede mensen bedient, dan zal dat een enorm effect hebben op ons vertrouwen.”
En waar haalt Willeke zelf haar vertrouwen vandaan voor een project als SPOC? “Het werken met jongeren,” zegt ze resoluut. “Ik denk dat jongeren snakken naar het idee dat je met elkaar een samenleving kunt vormgeven waarin het fijn vertoeven is. Ik vind het heel mooi om hen daarbij verantwoordelijkheid mee te geven, maar ook om hen goed toe te rusten. We staan als Saxion voor interdisciplinair samenwerken; je moet niet alleen een vak leren, maar ook kunnen communiceren met andere ‘bloedgroepen’. Want dát is wat we uiteindelijk nodig hebben.”
Fotografie: Thomas Busschers
