‘We hebben allemaal een moreel kompas, maar we moeten het ook onderhouden’

‘Netwerkcorruptie ontstaat als mensen elkaar binnen hun maatschappelijke netwerk stelselmatig bevoordelen en daarbij anderen uitsluiten. In Rusland ontstonden netwerken door de privatisering. In Italië zien we netwerkvorming rond universiteiten en elitaire families. Een land als Nederland zit weer anders in elkaar. Vroeger was onze maatschappij sterk verzuild. Als je katholiek was, sportte je bij een katholieke vereniging, luisterde je naar de katholieke radio, stemde je op een dito partij en ging je uiteraard naar de kerk. Met het wegvallen van die zuilen is onze maatschappij compleet veranderd.’

Waar zit ‘m die verandering in?

‘Vroeger bood jouw eigen zuil je veiligheid en duidelijkheid. Ook op moreel gebied. Je ontleende er je waarden en normen aan. Je wist wie je was, tot welke groep je hoorde en dat die groep er voor jou was. Dat gaf mensen rust. Door het wegvallen van die zuilen, die ook sterk hiërarchisch van karakter waren, zijn we op zoek gegaan naar nieuwe verbanden. Nederland werd een netwerkmaatschappij, waarvan de structuur veel platter is. In netwerken komt veel moois tot stand, maar het risico op corruptie ligt op de loer. Ook door het wegvallen van dat vanzelfsprekende morele kader.’

We zijn dus zoekende? 

‘Zeker. Kijk alleen al hoeveel mensen in psychische nood verkeren. Ook studenten. Ze hebben zo veel keuzemogelijkheden, in een snelle samenleving.  Ze vragen zich af: wat geeft me houvast? Wie ben ik in dat grote geheel? Social media zijn belangrijk. We worden de hele dag overprikkeld. Boodschappen worden zó snel geframed. Hoe zorg je daarin dat je je morele kompas vormgeeft en onderhoudt?’

Zijn onze huidige politieke netwerken nog een overblijfsel van verzuild Nederland?

‘Dat zou je wel kunnen zeggen ja. Deels. We voelen allemaal intuïtief aan dat politiek actief zijn je veel mogelijkheden biedt. Je bent maatschappelijk zichtbaar en wordt vaker benaderd. Voor je het weet, ben je een sleutelfiguur in een netwerk. Corruptieschandalen waarin wethouders of raadsleden een rol spelen, worden vaak overgeheveld naar lokaal niveau. De landelijke partij zegt er geen zicht op te hebben en trekt zijn handen er van af. Ik vind dat te makkelijk. Iemand vertegenwoordigt lokaal jouw partij, dus móet je op gezette tijden met elkaar in gesprek. Wat dat betreft werken politieke partijen anders dan organisaties.’

Organisaties als Saxion?

‘Ja. Binnen een hogeschool als Saxion hebben we een duidelijke structuur. Alleen de functioneringsgesprekken geven ons al een kader om met elkaar het gesprek aan te blijven gaan. Vooral over de vraag: waarom doe je wat je doet? Zou je de dingen niet anders kunnen doen? Politieke partijen zijn meer fluïde en daarmee sijpelt de verantwoordelijkheid sneller weg.’

Maar Saxion staat toch ook midden in een maatschappelijk krachtenveld?

‘Dat klopt. Saxion is een voorbeeld van hoe we in onze huidige netwerksamenleving vormgeven aan samenwerking. Dat is het hele idee van kennisvalorisatie. Ik denk dat lectoraten daarin een belangrijke rol spelen. Als het gaat om ethiek en moreel leiderschap, kijken we dan nog steeds naar het individu, de organisatie of het land? Die verantwoordelijkheidsvraag is niet zo belangrijk als we mooie dingen tot stand brengen met elkaar. Wel als het gaat om het aanpakken van maatschappelijke problemen zoals klimaatverandering, het vluchtelingenvraagstuk, of het vraagstuk rond obesitas. De som is meer dan de delen. Dat probeer ik in mijn gesprekken met studenten steeds te benadrukken: jij bent straks werkzaam in de praktijk. Als ambtenaar of in de private sector. Je kunt daarin kijken naar je eigen handelen. Is dat handelen correct en hoe draagt het bij aan een normontwikkeling? Hoe staat het met jouw morele kompas? Ik hoop dat studenten zich ervan bewust zijn dat ze een radertje zijn in het grote geheel. Dat ze hun aandeel daarin ook moeten blijven zien.’

Interessant, dat je met studenten praat over hun morele kompas.

‘Ik vind dat heel belangrijk. Bijvoorbeeld met voltijd studenten van de Academie Bestuur Recht en Ruimte (ABR&R), maar ook met de deeltijders van de Saxion Parttime School (SPS). Bij de SPS heb ik studenten met heel uiteenlopende achtergronden in de klas. Zij nemen zoveel kennis vanuit hun eigen organisaties mee.’

Wat leer jij daar zelf van?

‘Heel veel over het concrete spanningsveld waarin parttime studenten in de praktijk zitten. Je zult maar bij een gemeente werken en constateren dat een wethouder, tegen de regels,  er een evenement doorheen drukt. Bijvoorbeeld omdat er een groter economisch belang is. Je wordt met zachte dwang gevraagd mee te werken, maar voelt dat het niet klopt. Maar je voelt je ook kwetsbaar, met je jaarcontract. In de vertrouwelijkheid van het klaslokaal kun je dit soort morele dilemma’s bespreken. Ik zie dat studenten elkaars blinde vlekken oplossen en elkaar nieuwe perspectieven aanreiken, zowel tijdens de les als binnen het praktijkgericht onderzoek. Ik zeg altijd: we hebben allemaal een moreel kompas, maar we moeten het ook onderhouden.’

Saxion speelt daarin dus een belangrijke rol?

‘Ja, wij kunnen studenten in een rustige setting een platform bieden om over morele dilemma’s te praten. Het heeft ook met toewijding te maken. Het moment pakken om weer eens te mogen nadenken. Dat geldt voor ons allemaal. We hebben het nu over studenten, maar wij als docenten en lectoren moeten dat ook doen. Je moet dat reflecteren met elkaar weer organiseren. Het is er niet meer vanzelfsprekend.’  

Ons gesprek kantelt naar een sociologische invalshoek nu.

‘Maar we moeten dit onderwerp juist ook breder benaderen. Ik ben niet alleen maar een jurist. Als je kijkt naar morele dilemma’s en het risico op corruptie, dan moet je daar zeker ook andere invalshoeken bij gebruiken. Om te begrijpen waarom de dingen gaan zoals ze gaan. We praten vanuit ons lectoraat ook met andere lectoraten, bijvoorbeeld met Maatschappelijke Veiligheid of Smart Cities. Ik wil geen lector zijn die alwetend is, maar eentje die blijft leren. Daarvoor is de hogeschoolwereld de best denkbare omgeving. Nog beter dan een puur wetenschappelijke instelling. Hier bij Saxion komt alles samen. We hebben studenten en collega’s met allerlei nationaliteiten, met wetenschappelijke ervaring, met praktijkervaring. Saxion is voor mij de wereld in het klein. Ik merk dat mensen elkaar vinden. We hebben een internationale focus, met aandacht voor techniek en ethiek. Ik zie hier de positieve kant van wat we met netwerken kunnen bereiken. Zoals netwerken bedoeld zijn.