Saxion komt met module Moreel Kompas: ‘Wat je hier oefent, is natuurlijk een blauwdruk voor hoe je de samenleving ingaat’

Als studenten het leslokaal binnenwandelen, nemen ze daarbij hun eigen wereld mee. Van hun onzekerheden tot hun overtuigingen - en alles daar tussenin. Want eenvoudig is het niet, om te ontdekken en te verwoorden wat je eigenlijk zélf vindt van de klimaatcrisis, de oorlog in Oekraïne en Gaza, maar ook van vraagstukken op het gebied van abortus, gendergelijkheid, kansen en risico’s van artificial intelligence, de wooncrisis en de opmars van rechts-extremisme in Europa.

Hoofd, hart en handen

Het is een greep uit de onderwerpen die “van buiten naar binnen” het klaslokaal inkomen, schetst Willeke Slingerland (lector Weerbare Democratie). “Ik zeg wel eens: we zijn bij Saxion de wereld in het klein. En dat geldt natuurlijk voor meer onderwijsinstellingen. We hijsen de Queer-vlag, de SDG-vlag en de EUDRES-vlag, waarmee we onze keuzes als hogeschool uitdragen, maar er komen hier ook studenten vanuit de Biblebelt en allerlei andere culturele achtergronden, met een diversiteit aan opvattingen. Ik zie het juist als een kans om met elkaar het gesprek te voeren, maar het vraagt wel ‘hoofd, hart en handen’ om dat gesprek in goede banen te leiden. We hoeven hier niet allemaal hetzelfde te denken. Liever niet zelfs.” Juist daarom, zo zegt ze, kan de ‘basismodule moreel kompas’ zo goed bijdragen aan het voeren van het goede gesprek. De module moet een brede basis leggen onder het huidige, gefragmenteerde onderwijsaanbod rond ethiek. “We willen daar iets aan toevoegen, waar iedereen die met studenten werkt, iets mee kan.”

Handelingsverlegenheid

Wat staat dat goede gesprek momenteel in de weg? Symen van der Zee (lector Vernieuwend Onderwijs): “Uit ons eigen onderzoek, maar ook uit breder onderzoek, blijkt dat docenten het niet altijd eenvoudig vinden dat gesprek aan te gaan. Ze hebben het morele vocabulaire niet tot hun beschikking. Ook als het gaat om ethiek in relatie tot hun eigen vakgebied. Docenten vinden het vaak moeilijk om de waarden te benoemen die onder hun eigen professionele handelen liggen.” Het gaat er niet alleen om dat studenten straks gekwalificeerd zijn om hun beroep uit te oefenen, maar ook om de ontwikkeling van hun eigen waarden, aldus Symen. Als professional én als burger: wie ben jij, wie ben je ten opzichte van de ander en wat is de impact van jouw handelen op de wereld? “Je ziet dat er in het onderwijs beperkte tijd is om over die vraagstukken te praten. En áls er onderwijs op dat gebied is, is er die ene losse ethiekmodule, of die ene ethiekdocent. Wat daarbuiten gebeurt, is incidenteel en docent-afhankelijk. Daar is natuurlijk begrip voor: er is veel handelingsverlegenheid en een gebrek aan kennis. Maar docenten stellen ook vragen als: is het mijn taak wel, hoe geef ik daar invulling aan, wat zijn mijn eigen waarden en overtuigingen en moet ik die didactisch juist wel of niet inzetten?”

Morele kwesties herkennen

Die vragen kwamen ook duidelijk naar voren bij het onderwijs in hybride leeromgevingen, zoals het Stadslab, het Safety Security Lab en het Smart Solutions Semester, vertellen beide lectoren. Het zijn plekken waar docenten studenten permanent begeleiden met praktijkvragen. Vragen waar studenten vanuit verschillende perspectieven en beroepenvelden naar leren kijken. Willeke: “Vanuit de City Deal werkten onze beide lectoraten aan een gezamenlijke onderzoeksopdracht over burgerschapsvorming in de hybride leeromgeving. In dat traject merkten we duidelijk dat er behoefte is aan hulp bij het ontwikkelen van een moreel kompas. Niet alleen aan kennis van ethiek, maar juist ook dat je voelsprieten ontwikkelt om morele kwesties te herkennen. Kwesties die je aan ziet komen, of die gewoon al voor je voeten liggen. Kwesties waarbij je niet alleen je eigen perspectief, maar ook dat van de ander ziet en onderkent.” Die behoefte is er bij docenten, maar zeker ook bij studenten, constateert Willeke: “Studenten stellen hele goede, fundamentele vragen. Docenten willen hen daar wel in begeleiden, maar het onderwijs is vaak ook statisch georganiseerd. Hoe geef je die begeleiding dan tóch vorm? Zeker als de meningen en belangen lijken te botsen. Dat is natuurlijk ook het hele idee van ‘samen leren.’ Maar hoe doe je dat als die maatschappelijke spanningen hun weg naar het klaslokaal vinden?”

Vliegwiel

Zien beide lectoren al thema’s die een plek kunnen krijgen in de module? Willeke: “Je ziet nu dat het ethiek-onderwijs heel erg draait om kennis: snap je wat ethiek is? Beschik je zelf over een set aan waarden? Bij onze module wordt er meer nadruk gelegd op het doorleven van die waarden en handelingsperspectief dat erbij komt. Dat is denk ik uniek aan wat we nu voor Saxion ontwikkelen.”

Qua thematiek zit de urgentie vooral op digitalisering, constateert ze: “Niet alleen van het onderwijs, maar van de hele maatschappij. Digitalisering heeft een plek gekregen in alle facetten van ons werk: in onderwijs, onderzoek en bedrijfsvoering. Daarin draait het om de keuzes die je als organisatie maakt. Wat vinden we bijvoorbeeld van het gebruik van ChatGPT? Niet alleen in ons onderwijs, maar ook in breder perspectief?” Om die vraag te verduidelijken: “Als je ziet dat laaggeletterden ChatGPT inzetten om een bezwaarschrift aan de overheid te schrijven, dan kun je dat vanuit de SDG’s alleen maar toejuichen. Het draagt bij aan toegang tot het recht van laaggeletterden, aan het tegengaan van ongelijkheid. Maar wat vinden we ervan als de bezwaarschriftencommissie van de overheid vervolgens ook weer ChatGPT inzet om te antwoorden?” Kortom: je stelt niet zozeer de tool ter discussie, maar wel de impact ervan op de relatie tussen burgers en overheid. En dát is waarbij de nieuwe ethiek-module gaat helpen, aldus Willeke: “Wij zoomen uit om te laten zien dat alle keuzes rond digitalisering beginnen met vragen als: kan het, mag het, maar wíllen we vooral ook? Die vraag is een vliegwiel voor ons geweest, om een module te ontwikkelen die breed zijn weg kan vinden in het onderwijs.”

Durf het aan, pak het aan

Inmiddels is al het ethiek-onderwijs en -onderzoek binnen Saxion in kaart gebracht. Net als de beschikbare middelen om docenten te ondersteunen in het didactische gedeelte van de module, vertelt Symen. “Daarnaast hebben we een diepgaandere studie gedaan naar welke middelen, tools, en handvatten we de docenten kunnen bieden. We hebben gekeken naar de ontwerpprincipes waarmee we de module gaan vormgeven. Daarin staat de dialoog centraal. En: hoe je studenten helpt te oefenen het perspectief van de ander aan te nemen, of hun eigen perspectief te onderzoeken en bij te stellen. Dat kan op een algemeen, generiek niveau, maar het krijgt pas extra lading wanneer je het toepast op een bepaald vakgebied en domein. We focussen ons juist op de vakgebieden die niet specifiek aangewezen zijn voor een ethiek-component, maar waar wel kansen liggen om hem toe te voegen. Daarvoor is de expertise van docenten zo belangrijk. Je hebt hún diepgaande vakkennis ook nodig om die dialoog goed te voeren. En met deze module zeggen we: herken het, durf het aan, pak het aan…en dan heb je hier de technieken die je in kunt zetten. Oefen ermee en merk dat je er steeds beter in wordt.”

Whitepaper

Uiteindelijk krijgt de module een plek in het aanbod van de Saxion Academy. Het onderzoek levert daarnaast een whitepaper op, dat voor de zomer verschijnt. Symen: “Dat heeft als doel deze hele beweging richting integraal ethiekonderwijs te schetsen. Het gaat niet alleen om wat Willeke en ik met onze teams doen. Er zijn veel meer docent- en onderzoeksgroepen mee bezig. Het whitepaper moet een basis leggen om de koers breder uit te zetten, waarna we gezamenlijk op kunnen trekken. Daarbij schetst het wat wij als hogeschool, maar ook breder in het hoger onderwijs nodig hebben om de ethische dialoog te starten. Die dialoog is er al wel, maar hoe zet je ‘m breed neer? Dat is het overkoepelende verhaal. En de module, die we het liefst na de zomer van start zien gaan, is een eerste stap die docenten houvast moet geven.” Beide lectoren zien duidelijk dat het onderzoek onderdeel is van een grotere beweging. Willeke: “Vanuit het onderwijs, het vakgebied van Symen is er de Wet op het Burgerschap die verplicht om ethiek een prominentere rol in het onderwijs te geven. Vanuit mijn vakgebied zijn het de ‘lessons learned’ van de Bankencrisis, de Toeslagenaffaire en de Aardgaswinningproblematiek. Bij de financiële crisis in 2008 kopten de kranten: ‘Dit is wat er gebeurt als de ethiek uit het onderwijs verdwijnt.’ Dat zegt genoeg.”

Blauwdruk

Wat hopen Willeke en Symen dat de module gaat brengen? Willeke: “Dat het leren ontwikkelen van een moreel kompas ook bijdraagt aan een cultuur die ruimte biedt aan verschillen. In het huidige tijdsgewricht zorgen die verschillen voor polarisatie. Bijna alles is een potentiële splijtzwam. Wij hopen dat ethiekonderwijs er juist aan bijdraagt dat je met elkaar accepteert en waardeert dat er verschillen zijn. En dat je daarover met elkaar in gesprek kunt blijven. Dat is iets anders dan de reflex die je nu overal ziet: om polarisatie weg te halen en te streven naar één homogene we-zijn-het-met-elkaar-eens-maatschappij. Wat je hier bij Saxion oefent, is natuurlijk een blauwdruk voor hoe je de samenleving ingaat. Als beroepsprofessional, maar zeker ook als burger.”

Fotografie: Thomas Busschers