‘Putting out the fire with gasoline, ken je die zin uit het nummer Cat People van David Bowie?’ Zo opent Jan Willem de Graaf ons gesprek. Op 6 december werd hij geïnstalleerd als lector Brain & Technology van het nieuwe en eerste lectoraat van de opleiding Toegepaste Psychologie (Academie Mens en Arbeid). ‘Alles dat we in deze wereld met Smart Technology op willen lossen, creëert nieuwe problemen en uitdagingen waar we weer mee aan de slag moeten. Dat is vrij vertaald de boodschap van Bowie,’ aldus Jan Willem.
Daarmee hebben we de rode draad van ons gesprek te pakken. Is techniek in onze moderne samenleving het werkelijke wondermiddel dat een antwoord op alle problemen heeft? Hoe smart zit de wereld eigenlijk echt in elkaar, of valt daar van alles op af te dingen? Als we kijken naar hoe mens en techniek zich de afgelopen eeuwen tot elkaar zijn gaan verhouden, kunnen we daar een aantal interessante lessen uit leren.
Er heerst een soort vanzelfsprekendheid dat smart een synoniem is voor ‘goed’. Dat is nogal kort door de bocht.
Jan Willem: ‘Binnen het lectoraat Brain & Technology kijken we naar alles dat smart is. Er heerst een soort vanzelfsprekendheid dat smart een synoniem is voor ‘goed’. Dat is nogal kort door de bocht. Als je nauwkeurig kijkt, zie je dat heel veel smart technology helemaal niet zo slim is. De meeste apps die uitkomen, zijn qua techniek of gebruiksgemak echt niet zo fantastisch. Bij de huidige technologische ontwikkelingen bouwen we niet per se duurzaam voort op wat er al is. Vergelijk het met een piano. Als je daar op kunt spelen, weet je dat de bastoetsen links zitten en de hoge toetsen rechts. Stel je voor dat iemand jouw piano een update kan geven, zoals bij een app, waarbij hij dat basisprincipe helemaal op de kop gooit. Dan kun jij de piano niet meer bespelen zoals je geleerd hebt. Je bent dus jouw hele ontwikkeling in relatie tot dat instrument kwijt. In de techniek zien we dat gebrek aan duurzaamheid in doorontwikkeling overal om ons heen. Dat pleidooi voor duurzaamheid is één van de onderwerpen van mijn lectorale rede.’
Smart Technology stelt ons dus voor problemen die we met standaard techniek of technologie niet kennen?
Precies. Als je met zevenmijlslaarzen door de geschiedenis van mens en techniek loopt dan zie je dat wij mensen 200.000 jaar geleden als jagers en verzamelaars een afwisselend bestaan leidden dat we prima 75 jaar vol konden houden. Toen we ons als landbouwers gingen vestigen om één stuk grond te bewerken, deden die repeterende handelingen ons geen goed. Ons lijf sleet eerder en onze actieradius werd kleiner. Je zou kunnen zeggen dat we als individu armer werden. Ons bezit vroeg om een rechtssystemen en om legers om het te verdedigen. Onze samenleving werd gelaagd en de zogenaamde ‘happy few’ ontworstelden zich in de achttiende eeuw in de Verlichting aan de arbeidersklasse. Daarna volgde de industriële revolutie. Je kunt de stoommachine eigenlijk wel als de grootste technologische ontwikkeling na het landbouwtijdperk beschouwen. De stoommachine, díe was pas smart.
De komst van machines vroeg iets heel nieuws van ons als mensen. Namelijk dat we zelf als een machine moesten gaan denken en handelen om er mee te kunnen werken
De komst van machines vroeg iets heel nieuws van ons als mensen. Namelijk dat we zelf als een machine moesten gaan denken en handelen om er mee te kunnen werken. In fabrieken werden mensen eigenlijk zelf ‘machines’. Vervolgens zie je dat we ons weer vrij hebben willen maken van die gemachineerde samenleving. Er ontstond een verlangen naar vrijheid en een drang om ons te emanciperen. Nu leven we in een tijd waarin we ons vastleggen met een nieuwe vorm van technologie. Maar is die vorm wel zo nieuw? Eigenlijk is taal, de techniek die we al eeuwen lang tot onze beschikking hebben, onze kroontechnologie geworden.
Wil je daarmee zeggen dat taal technologie is geworden? Leg dat eens uit.
Taal stuurt tegenwoordig technologie aan. Als code. We hebben ons eeuwenlang met hefbomen, speren en hamers in leven kunnen houden, maar taal werd uiteindelijk het middel om processen te beschrijven. Aristoteles, Newton, Einstein, ze hadden allemaal taal nodig om hun wetenschappelijke ontdekkingen handen en voeten te geven. Vanaf het moment dat het computertijdperk begon, staat taal centraal in machines, als programmeertaal. Ik vind dat een bijzondere conclusie.
Je zei dat we als mensen ergens rond die landbouwrevolutie in individueel opzicht armer zijn geworden. Heeft technologie ons dan uiteindelijk ook armer gemaakt?
Technologie heeft ons veel gebracht, maar ik ben niet per se onder de indruk van alle technologische ontwikkelingen. In mijn lectorale rede haal ik ook aan dat we gestuurd worden door de politiek die achter technologie zit. Dat vind ik een moeilijke kwestie. Kijk naar de muziek die beschikbaar is via streamingdiensten. De algoritmes die daar achter zitten, bepalen wat jij en ik voorgeschoteld krijgen. En geloof me, die set is heel beperkt. Iedereen kan muziek uploaden. Er wordt zo veel fantastische, originele muziek gemaakt, maar de massa hoort slechts 1 promille van het aanbod dat die streamingdiensten hebben. En dat is op het moment vooral Nederlandstalige rap. Kijk ook naar Sky Radio: daarmee creëren anderen iets dat als vanzelf de soundtrack van óns leven wordt. De grote bedrijven hebben het voor het zeggen. We leven in een Superstar-maatschappij. De top is hoog en smal.
Is dat te doorbreken?
De econoom Thomas Piketty pleit in zijn theorie over economische ongelijkheid voor meer balans. Hij zegt dat het renderen uit bestaand vermogen sneller gaat dan je uit arbeid kunt halen. Dat is precies de Sky Radio-gedachte: wat populair is, wordt populairder, omdát het populair is. Die cirkel is moeilijk te doorbreken. Ik geloof niet dat we in het jaar 2050 ‘brain dead’ zijn, maar ik denk wel dat het belangrijk is dat we het bewustzijn hebben dat we meedraaien in wat de multinationals ons opleggen. Over twee jaar bestaat IBM 100 jaar. Microsoft en Apple bestaan ook al bijna 50 jaar. We nemen onszelf beet met de gedachte dat er zo ontzettend veel verandert. De echte technische revolutie vond plaats tussen 1800 en 1915. De Smart World die toen al ontstond, vraagt ons nog steeds alert te blijven. We moeten ons als mens tot die wereld blijven verhouden en ons heel bewust blijven van wat die wereld van ons vraagt.
