Docent-onderzoeker Birol Akkus: ‘Ik wilde niet promoveren voor een pc-scherm’

Met zijn promotie kwam voor Birol Akkus een lang gekoesterde wens uit. In 2011 kon hij gebruik maken van één van de promotiebeurzen voor docenten die destijds door het Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap beschikbaar werden gesteld. Dat markeerde het begin van zijn promotietraject, waar hij naast zijn werk als docent bij de Academie Mens en Maatschappij (AMM) twee dagen per week voor vrijgemaakt kon worden. 

Culturele invalshoek 

“Bij de opleiding Social Work geef ik vakken als psychologie, geestelijke gezondheid en onderzoekstechnieken,” vertelt Birol. “Voor mijn promotieonderzoek wilde ik me bezighouden met een praktische vraag: waarom maken Nederlanders met een Turkse of Hindoestaans-Surinaamse achtergrond veel minder gebruik van de GGZ? Die vraag intrigeerde me vanuit mijn eigen vakgebied.”  

Collectivisme en individualisme

Toch verschoof die onderzoeksvraag naar het ontwikkelen van een instrument waarmee je de invloed kunt meten die de eigen culturele achtergrond heeft op het denken en doen van mensen. “De meeste mensen denken wel te weten welke invloed cultuur heeft, maar hoe meet je zoiets nu echt? Er bestond al een meetinstrument dat zich richt op collectivisme en individualisme in relatie tot cultuur, maar dat bleek minder geschikt dan ik dacht, dus koos ik ervoor juist dat echt vanuit de culturele invalshoek te ontwikkelen.” 

Verpleeghuis 

Als het om de invloed van cultuur op gedrag gaat, waar hebben we het dan bijvoorbeeld over? Birol: “Wanneer ik daar als sociaal-psycholoog naar kijk, zie ik dat je binnen een bepaalde cultuur eigenlijk een verzameling regels hebt, waar de groep zich aan houdt. Wat is wel gebruikelijk, wat niet? Zo is het in de Turkse cultuur minder gangbaar om je moeder in een verpleeghuis te laten verzorgen. Dat principe geldt ook weer sterker in de streng-gereformeerde cultuur zoals wij die kennen op de bible belt.” Ook wat betreft de (on)toelaatbaarheid van seksisme, victim blaming of autoritarisme zijn er verschillen. In dat laatste geval gaat het bijvoorbeeld over het deelnemen aan een massa-demonstratie tegen overheidsbeleid.” Vindt iemand dat acceptabel of vindt hij het juist goed dat die demonstratie door politiegeweld wordt neergeslagen? Daar kan vanuit verschillende culturele achtergronden heel uiteenlopend naar gekeken worden, legt Birol uit. 

Meetinstrument 

In verschillende deelstudies ontwikkelde Birol een meetinstrument en paste hij dat toe op vier (sub)culturen in Nederland: de Turks-Nederlandse, de Hindoestaanse-Nederlandse, de streng-gereformeerde autochtone Nederlandse en de niet-religieuze autochtone Nederlandse cultuur. “Het meetinstrument kijkt naar vier mechanismen die kunnen bepalen hoe de groep en het individu naar een bepaald onderwerp kijkt. Dat zijn loyaliteit, hiërarchie, eer (in de brede zin van het woord) en agency. Voor dat laatste heb ik nooit een goed Nederland woord kunnen vinden, maar daarbij gaat het om de ruimte voor individuele verantwoordelijkheid en keuzes.” 

Victim blaming 

Die ruimte voor individualisme is er bijvoorbeeld meer in de Surinaams-Hindoestaanse en de niet-religieuze autochtone Nederlandse cultuur, vertelt Birol. Een ander, internationaal ingestoken deelonderzoek leverde interessante conclusies op over een verschijnsel als victim blaming: de mate waarin men geneigd is het slachtoffer van een misdrijf zelf gedeeltelijk of volledig als schuldige aan te wijzen. “Hier zien we dat culturen met een hoge mate van hiërarchie en weinig ruimte voor agency eerder geneigd zijn tot victim blaming.” Een concreet voorbeeld? “Wanneer je een vrouw, die ’s avonds laat op straat wordt aangerand, als schuldige aanwijst. Omdat ze dit door plaats, tijd en bijvoorbeeld kleding zelf uitgelokt zou hebben.” 

Inzicht in oorzaken 

Een beknopt portret in dit artikel doet nauwelijks recht aan Birols promotietraject van de afgelopen acht jaar. Evenmin laat zijn onderzoek zich kort samenvatten. Indrukwekkend is het wel. Net als de maatschappelijke toepasbaarheid die het meetinstrument heeft. “Ik deed fundamenteel onderzoek, maar dit instrument kan richting geven aan onderwijs en voorlichting om bepaalde maatschappelijke mechanismen aan te pakken. Bijvoorbeeld om beter te begrijpen vanuit welke culturen onderwerpen als seksisme en victim blaming nog sterk gevoed worden. En hoe we daar ook iets aan kunnen doen. Als je inzicht hebt in de oorzaken, dan kun je deze ook bij de kern aanpakken.  

Voor mijn eigen lessen bij Saxion kan ik ook uit mijn onderzoek putten, door voorbeelden te geven. Juist als het over iets als seksisme gaat, merk ik dat veel studenten daarin erg geïnteresseerd zijn. En wie weet komen er bij Saxion nieuwe dingen op mijn pad, waar ik door deze mijlpaal inhoudelijk een bijdrage aan kan leveren.”  

Dankbaar 

Eind mei was Birol met zijn vrouw, kinderen en promotiegezelschap dan ook echt aanwezig bij de Rijksuniversiteit Groningen en verdedigde hij zijn proefschrift ter plekke. Daarmee kwam een eind aan acht jaar onderzoek. “Het was goed en bijzonder om het op deze manier live te kunnen afsluiten, met mijn gezin. Ik heb de afgelopen jaren erg veel steun van mijn vrouw gehad. Wanneer ik op zondag weer eens op mijn studeerkamer zat, maakte zij dat mogelijk door er voor de kinderen te zijn. Ik kan er alleen maar ontzettend dankbaar voor zijn. Net als voor de kans die ik had om aan internationale congressen te nemen. Ik kwam daar in contact met onderzoekers uit de hele wereld, kon ideeën uitwisselen en met anderen samenwerken.” 

Via Saxion Bibliotheek kun je online de volledige thesis en samenvatting vinden van “The universal values of community: a social dynamical view on culture” door Birol Akkus.