De corona-uitbraak heeft tot op heden geleid tot een groot aantal maatregelen en een zoektocht naar oplossingen om ons openbare leven te hervormen en hervatten. Daarbij volgen ethische vraagstukken elkaar vlot op. Zo verschoof de vraag over wie in aanmerking komt voor een IC-bed al in betrekkelijk korte tijd naar de mogelijke inzet van een corona-app.
Saxion-lector Steven Dorrestijn volgt met zijn lectoraat Ethiek & Technologie geboeid het verloop van de pandemie en de ethische vraagstukken die zich aandienen. Met name waar het gaat het om de impact van de inzet van technologische middelen. “Voordat we corona-apps lanceren, moeten we ons nog eens goed afvragen hoe ze zullen uitpakken en welk doel ze eigenlijk hebben. Daarmee kantelt namelijk de hele kwestie.”
Balans tussen persoonlijke vrijheid en door de overheid opgelegde maatregelen
Wie in de huidige, zeer weerbarstige werkelijkheid van vandaag bezig is zich een weg naar de toekomst te banen, zal niet of nauwelijks prioriteit geven aan een blik over de schouder. Toch zijn het klassieke vraagstukken uit de politieke theorie waarmee we nu zowel op bestuurlijk als persoonlijk niveau worstelen. Detlef Wagenaar, onderzoeker bij het lectoraat van Dorrestijn, plaatst in zijn recente artikel Lockdown en Democatie de huidige maatregelen en vraagstukken in een historische context. Al sinds de middeleeuwen hebben epidemieën impact op ons openbare leven. Al even lang speelt het vraagstuk over de balans tussen persoonlijke vrijheid en door de overheid opgelegde maatregelen. Over autonomie en vrijheid versus een collectief streven naar veiligheid. Schrijvers en filosofen als Thomas Hobbes, Daniel Defoe, Michel Foucault en Yuval Noah Harari deden ons de afgelopen eeuwen en in recente jaren handreikingen om die balans te doorgronden. Ze zetten de huidige problematiek en de te maken keuzes in een breder perspectief. Niet alleen historisch, maar ook cultureel. Zoals we ze nu ook terugzien in de verschillende manieren waarop landen het virus het hoofd proberen te bieden. Van Nederland tot China, van Zweden tot Hongarije.
Ook maken hun beschouwingen ons duidelijk dat de teugels die van overheidswege in tijden van crisis worden aangehaald, meestal niet meer helemaal worden losgelaten. Dat was altijd zo, van de pest in de Middeleeuwen tot bij de aanslagen van 9/11. Nu is er het spanningsveld tussen de roep óm en de weerstand tégen een eventuele corona-app. De implicaties en gevolgen van het gebruik van dit soort apps gaan verder dan die van gezondheid en veiligheid alleen, concludeert Wagenaar in zijn artikel.
“Deze crisis gaat de hele wereld nog een lange tijd bezighouden en raakt volop aan het onderzoek van ons lectoraat,” zegt Steven Dorrestijn. “We kunnen op meerdere manieren een bijdrage leveren in gedachtenvorming en onderzoek. Heel direct voor het in beeld brengen van de technisch-ethische implicaties voor Saxion als hogeschool, maar ook voor een breder maatschappelijk speelveld.”
Dorrestijn was vorige week betrokken bij de brief die lectoren, in navolging van een groot aantal hoogleraren, aan de regering stuurden. Wel met hun eigen invalshoek. Sterk aan de lectorenbrief vindt Dorrestijn dat de vraag wordt benadrukt of technologie in de vorm van een nabijheid-app wel echt het passende middel is voor het doel dat wordt nagestreefd: “Als er een app komt, dan privacy-vriendelijk, maar ‘geen app’ moet ook een optie zijn.”
Meer dan ooit krijgen technologiebedrijven de ruimte om zich te presenteren als redders van de samenleving. Op de korte termijn zijn ze dat misschien ook. Maar de effecten van hun interventies zijn van lange duur.
Nu vanwege de crisis daadkrachtig ingrijpen van bovenaf belangrijk lijkt, biedt dat voor softwareontwikkelaars ineens enorme kansen. De inburgering van eHealth in de zorg of online tools voor het onderwijs verloopt vanuit hun oogpunt frustrerend langzaam. De weerstand die maar slecht begrepen wordt, is nu even als sneeuw voor de zon verdwenen. "Meer dan ooit krijgen technologiebedrijven de ruimte om zich te presenteren als redders van de samenleving. Op de korte termijn zijn ze dat misschien ook. Maar de effecten van hun interventies zijn van lange duur. Reflectie over de wenselijkheid daarvan dreigt nu grotendeels te worden overgeslagen."
Volgens Dorrestijn hoeven we een corona-app niet direct af te schrijven, maar moeten we wel de doelen en effecten kritisch bekijken. Doel is om contactonderzoek te kunnen opschalen. Dorrestijn: “Mensen lijken te hopen dat het controleren van bewegingen een alternatief biedt voor lockdown en dat we er de economie en samenleving weer mee op gang kunnen brengen, maar dat doel is niet haalbaar. Een centrale afstands-app helpt ons niet het coronavirus uit te roeien. Tenzij er op zeer korte termijn een vaccin komt. Zelfs dan zijn zulke virussen een gegeven waar we mee moeten leren leven.”
En dan de effecten. “Met een landelijke corona-app die van bovenaf als een ‘net’ over onze samenleving wordt geworpen, ga je ver. Te ver, wat betreft dataverzameling. Bovendien is privacy meer dan alleen een kwestie van het beheer van data over ons allemaal. Een heel ander effect is ook dat burgers minder eigen verantwoordelijkheid kunnen en hoeven tonen,” aldus de lector.
Als wij ons allemaal bewust en verantwoordelijk willen gedragen om virusverspreiding tegen te gaan, wat voor apps zijn er dan eventueel mogelijk die wij daar zelf bij kunnen gebruiken?
“Een app die als een noodmaatregel net door of langs de wetgeving voor gegevensbescherming zou komen, kun je wat mij betreft niet privacy-vriendelijk noemen. Je zou het probleem eerst flink moeten kantelen: als wij ons allemaal bewust en verantwoordelijk willen gedragen om virusverspreiding tegen te gaan, wat voor apps zijn er dan eventueel mogelijk die wij daar zelf bij kunnen gebruiken? Een reserverings-app voor het openbaar vervoer past al veel beter in die denkrichting. Of denk aan apps die ons voorlichten, of die ons inzicht geven in onze eigen gezondheid. We zien de afgelopen weken dat de regering haar toon al heeft genuanceerd. Een app, in welke vorm dan ook, moet altijd op basis van vrijwilligheid ingezet kunnen worden. Toepassingen die we vrijwillig gebruiken en waarbij we zelf aan de knoppen kunnen zitten zijn ‘by design’ al gemakkelijker privacy- en ethiek-vriendelijk te maken.”
Andere, lokale oplossingen
Wat betreft het monitoren van onze beweging en contactonderzoek, noemt Dorrestijn ook andere oplossingen dan de genoemde centrale afstands-app. “Vanuit de veldepidemiologie is er een aanpak om gebruik te maken van bestaande gemeenschappen, die veel meer lokaal de regie kunnen nemen als het gaat om contactonderzoek en het afspreken van regels en maatregelen. Dat kunnen we op kleine schaal organiseren met een gezondheidsdienst, met huisartsen, met het lokale bestuur. Dat staat haaks op dat centrale digitale net dat de overheid met een app over ons heen zou leggen en die als het ware ook je persoonlijke verantwoordelijkheid overneemt. Op het niveau van ons verpleeghuis, onze wijk en onze stad kunnen we zelf onze verantwoordelijkheid nemen en ‘biologisch burgerschap’ tonen. Als je griepverschijnselen hebt, ga je niet naar je werk. Dat wordt dan de afspraak. Iets dat epidemiologen blijkbaar al decennia roepen, maar dat in onze cultuur ondergeschikt was aan ons arbeidsethos. Mijn eigen instelling was ook eerder dat we juíst verantwoordelijkheid tonen als we, half ziek, toch naar het werk blijven komen.”
Inhumane situaties in verpleeghuizen
Als we het hebben over het decentraliseren van regie en verantwoordelijkheden noemt Dorrestijn het wenselijk dat verpleeghuizen op korte termijn hun eigen beleid in deze coronacrisis weer mogen bepalen. “Het lijkt me goed dat ze weer hun autonomie terug krijgen, zelf hun regels mogen invoeren en toepassen. Natuurlijk zitten daar twee kanten aan. Wie in het begin onvoorzichtig was, kampt nu met hogere sterftecijfers, maar aan de andere kant zorgt deze voortdurende lockdown voor inhumane situaties voor mensen in de laatste fase van hun leven. We kunnen dat met recht een ramp noemen.”
Zo zien we volgens Dorrestijn dat de coranacrisis niet alleen om gezondheid draait. Het is ook een grote testcase voor de afstemming tussen technologie en samenleving. Welke kant beweegt onze democratie op met de maatregelen in deze crisis, meer volgens de Zweedse lijn of volgens de Chinese? Dat een corona-app in het Aziatische deel van de wereld een sociaal geaccepteerde toepassing lijkt geworden, is volgens de lector niet iets dat zonder meer aangenomen kan worden. “Landen als China hebben een andere sociaal-culturele en politieke geschiedenis doorgemaakt. Dat klopt. Inwoners stellen vanuit hun grondhouding eerder een collectivistisch belang boven hun persoonlijke vrijheid. Maar zoals Detlef Wagenaar in zijn artikel laat zien, is ook daar de balans precair. De mens heeft zich in het algemeen door de eeuwen heen, altijd willen schikken naar de staat, als zijn veiligheid gegarandeerd was. Maar als veiligheid en gezondheid niet langer gewaarborgd kunnen worden, dan is het een dubbeltje op zijn kant. Dan kan de opinie zomaar omslaan naar argwaan tegen de staat. Ook in een land als China.”
Unieke rol voor hbo’s bij onderzoek naar privacygevoelige toepassingen
Volgens Dorrestijn kan het praktijkgerichte onderzoek vanuit de hbo’s een unieke rol spelen in de discussie en de ontwikkeling van privacygevoelige technologische toepassingen. “De belangrijkste boodschap over privacy, die door de ene na de andere hoogleraar wordt benadrukt, is dat ons recht op privacy fundamenteel is en niet onder druk mag komen te staan. Hoe waar en gerechtvaardigd die oproep ook is, hij gaat ons niet verder helpen in deze discussie. De beleidsmakers en techneuten weten heus wel van het bestaan van privacy, maar zij hebben al besloten dat gezondheid nu even voor privacy gaat. Dus moet je de discussie ombuigen. Daarbij zie ik twee uitwegen: onderzoek eerst of deze app wel het goede middel is om ons uit deze crisis te loodsen. En als we dan tóch voor zo’n toepassing kiezen, zorg dan dat je alle waarden met elkaar in balans brengt. Dat kun je niet vooraf op papier doen met algemene richtlijnen. Dat vergt praktijkgericht onderzoek: het maken van een prototype, waarbij je onderscheid maakt tussen de taakverdeling van mens en technologie. Dat houdt in dat je als gebruiker zelf de regie hebt functies aan en uit te zetten, dat je zelf de keuze hebt hem te installeren en dat je er vrijwillig voor kiest of zo’n app je kan ondersteunen bij het nemen van je verantwoordelijkheid en het invullen van je burgerschap om bij te dragen het coronavirus beheersbaar te maken. Met die invalshoek hebben we ineens een andere discussie. ”
