Lector Remco Spithoven over de hoge prijs die we betalen met onze online privacy

Vanuit zijn betrokkenheid bij onderzoek naar gedigitaliseerde criminaliteit is Remco Spithoven wel wat gewend, als het gaat om de uitwassen van internet- en social media-gebruik. Maar toen hij tijdens zijn kerstvakantie The Age of Surveillance Capitalism: The Fight for a Human Future at the New Frontier of Power van Shoshana Zuboff las, greep het boek hem zo bij de keel, dat hij het weglegde. “Uiteindelijk pakte ik het weer op en las ik nog een paar publicaties van kritische auteurs, op het gebied van big tech en social media. Over de fase waarin we de afgelopen jaren als internetgebruikers beland zijn.”

Nietsvermoedend? Nee toch?

“Deels, denk ik. Veel mensen vermoeden of weten dat met name het gebruik van populaire social media-platforms impact heeft op hun privacy. Niet eens door wat ze zelf openbaar delen, maar juist door wat ze deze platforms onwetend aanreiken. Over hun scroll-, zoek- en kijkgedrag, de onderwerpen waarin ze interesse tonen en de informatie die ze in ogenschijnlijk afgeschermde berichtendiensten als Whatsapp en Messenger uitwisselen.”

En daar schuurt het?

“Ja. Op de eerste plaats de doelmatigheid waarmee big tech-bedrijven voor hun eigen gewin gebruik maken van alles dat zij digitaal van ons verzamelen. En ten tweede: de manier waarop wij onbewust, of deels bewust, onderdeel geworden zijn van dat systeem. Als consumenten die het gemak en de luxe van het internet en social media omarmen en tot onderdeel van onze levensstijl hebben gemaakt. We kunnen het niet meer wegdenken. Dat hoeft ook niet, maar er moet wat mij betreft wel fundamenteel iets veranderen aan de macht van big tech-bedrijven én misschien nog wel meer aan de keuzes die we zelf maken.”

Voor dat we het daarover gaan hebben… Hoe is het volgens jou zover gekomen?

“Door de snelheid van de digitalisering. Dat er wereldwijd een assemblage is ontstaan van losse technieken en platforms die in elkaars verlengde liggen en elkaars mogelijkheden versterken. Ik geloof niet dat het internet en toepassingen als social media oorspronkelijk vanuit verkeerde motieven ontworpen zijn. Integendeel. Ze hebben ons veel gebracht op het gebied van informatiedeling en verbondenheid, maar het is wel goed te beseffen wat inmiddels de huidige impact ervan op onze levens en privacy is. En dat die op gespannen voet staat met de democratische waarden die we in een groot deel van de wereld historisch bevochten en verworven hebben. We wilden niet dat alle macht en invloed wordt geconcentreerd. Dus ontwierpen we een uitgebalanceerd alternatief: de democratische rechtsstaat. Dat is ook een fluïde begrip, dat steeds geijkt moet worden.

Work in progress…net als digitalisering en de rechten en plichten die daar bij horen?

“Ja, maar eigenlijk hebben we het nagelaten om dat begrip met de opkomst van de digitalisering te herijken. We hebben met digitalisering, grotendeels onbewust, precies de samenleving opgetuigd, die we de afgelopen eeuwen als mensheid hebben proberen uit te bannen. De macht en invloed, en ook op onze privacy, ligt geconcentreerd bij ongecontroleerde marktpartijen, die daar kennelijk mee kunnen doen wat ze willen. Dat leidt niet alleen tot geld verdienen, maar ook tot neveneffecten, zoals spanning en polarisatie. Mark Bovens, hoogleraar Bestuurskunde aan de Universiteit van Utrecht houdt zich met zijn vakgroep al sinds 1998 bezig met de vraag of we niet méér moeten nadenken over digitalisering en onze democratische rechtsstaat. De WRR en ook het Rathenau Instituut vragen om aandacht voor deze ontwikkeling. Hier bij Saxion houden we ons vanuit verschillende lectoraten, zoals onder andere Weerbare Democratie, Ethiek & Technologie, Ambient Intelligence en Maatschappelijke Veiligheid ook bezig met onderzoek dat raakt aan dit onderwerp.”

Natuurlijk onderkennen we met elkaar de vele voordelen van het internet, maar wat is volgens jou fundamenteel nodig om die negatieve neveneffecten om te buigen?

“Heel basaal door eerst op individueel niveau niet meer te accepteren dat big tech-bedrijven tornen aan onze privacy. Dat ze met hun algoritmes onze timeline beïnvloeden en zo indirect ook polarisatie en ontwrichting in de hand werken. Want zelfs met een normaal gebruik van social media en gezonde interesse in bepaalde onderwerpen, verworden jij en ik tot een profiel, om via een algoritme richting allerlei soorten informatie en uithoeken van het internet geduwd te worden. Dat maakt ons kwetsbaar. Er is duidelijke en onafhankelijke voorlichting over nodig, zodat jij en ik nog beter begrijpen wat er met onze gegevens gebeurt. Nu accepteren we vaak ‘gelaten’ hoe het internet functioneert en wordt bestuurd. Het is gewoon echt ingewikkeld en daarom vaak een ver-van-ons-bed-show. Het is belangrijk dat we zelf een afweging kunnen maken of we dat als consument blijven accepteren. Dat vraagt ook om een duidelijker maatschappelijk debat, als opstap naar oplossingen.”

En waar ligt de sleutel tot die oplossingen?

“Op allerlei niveaus. Van persoonlijk tot mondiaal. Zelf kun je er bewust voor kiezen meer offline te gaan, je leven en je ervaringen te vertragen, door je meer te verbinden met de offline wereld en de mensen om je heen. Misschien hebben we dat nog wel harder nodig dan het besef dat niet alleen onze privacy, maar ook onze psychische gezondheid in deze huidige crisis onder druk staat. Je kunt heel bewust voor een groot deel uit dat digitale leven stappen, door je af te vragen: wanneer en waarom maak ik wél en juist geen gebruik van m’n smartphone. De Spaanse socioloog en hoogleraar Manuel Castells zei ‘The power is in the switchers.’ Je kunt zelf kiezen hoeveel en van welke platforms je nog gebruik wilt maken. En als er één schaap over de dam is….”

Wat zou er volgens jou op mondiaal niveau moeten gebeuren?

“Misschien laat deze crisis ons op allerlei gebieden, duidelijker dan ooit, de grenzen aan de groei zien. Technologie helpt ons enorm om te kunnen studeren en werken, maar heeft ons ook sneller in de afgrond van verwijdering en polarisatie doen kijken. We leveren veel van onze privacy in, om de voordelen te kunnen omarmen. In het laatste hoofdstuk van Verbonden Risico’s, de publicatie die verscheen bij mijn lectorale rede, heb ik het over dingen die anders kunnen. Bijvoorbeeld door de ongecontroleerde macht van big tech-bedrijven beter te gaan controleren. Door ze op te breken in kleinere eenheden, met scherper toezicht. Hun activiteiten moeten veel meer langs de meetlat van onze grondrechten en publieke waarden gelegd worden, zoals het recht op privacy en zelfbeschikking. En waarden als transparantie en eerlijkheid.

Ben je nog wel hoopvol?

“Dat ben ik zeker. Maar nog niet tevreden. Om het nummer ‘Tom Sawyer’ van Rush aan te halen: ik probeer Always hopeful, yet discontent te blijven. Eigenlijk is er mondiaal, misschien eerst wel op nationaal niveau, een inhaalslag nodig. In landen waar dat mogelijk is. Een democratische samenleving bestaat altijd uit verschillende waarden. Die mogen schuren, schaven en conflicteren, maar moeten wél in balans blijven. Ik vind dat het nu tijd wordt te beseffen dat het internet met al zijn toepassingen in het hart van onze samenleving is gekomen en dat we daar te weinig met elkaar op reflecteren. Het wordt tijd daarmee te beginnen en van een aantal aspecten, waaronder privacy, te zeggen: genoeg is genoeg. Het is tijd voor een nieuwe fase, voor een beter plan. We hebben in een aantal decennia een compleet nieuwe samenleving opgetuigd. Laten we die creativiteit en denkkracht inzetten om het beter te maken, desnoods van onderop.”

Dr. Remco Spithoven is lector van het Saxion lectoraat Maatschappelijke Veiligheid en verbonden aan de Academie Bestuur, Recht en Ruimte.