Project MensWens: menselijkheid in technologische tijden

We gooien Sjors Groeneveld gelijk in het diepe, en leggen hem een stelling voor: menselijkheid en technologische innovatie kunnen altijd hand in hand gaan. Na kort te hebben nagedacht zegt Sjors: “Ik denk het wel ja, al was het alleen maar omdat ze er beiden zijn. Ze gaan hand in hand, maar kunnen óók op gespannen voet met elkaar staan. Volgens mij is de vraag niet zozeer hoe we die twee perspectieven los van elkaar kunnen zien. Dat er steeds meer technologie komt – en ook steeds meer níeuwe technologie – zie ik meer als een gegeven. We moeten ons als mensen tot die technologie verhouden; volgens mij moeten we daarbij een actieve rol pakken. Wij zijn geen passieve wezens die alles over ons heen laten komen.”

Vandaag praten we over het project MensWens. Een creatieve onderzoeksopzet om bij mensen uit te vragen hoe we onszelf dan zien ten opzichte van al die technologische innovaties. Om te achterhalen wat menselijkheid voor ons betekent in een maatschappij die steeds verder digitaliseert. “Als we daar te weinig met elkaar over spreken of te weinig bij stilstaan,” zegt Sjors, “dan kunnen die ontwikkelingen ons overvallen.”

Kwalitatieve communicatie

Sjors benadrukt dat technologische ontwikkelingen ons ook veel goeds kunnen brengen. Om maar een voorbeeld op het gebied van communicatie te noemen: grootouders die ver van hun kleinkinderen wonen, kunnen dankzij een videoverbinding toch het gevoel krijgen een beetje dichter bij hun jongste familieleden te zijn. Maar wanneer staan technologie en menselijkheid dan op gespannen voet met elkaar?

 “We hebben veel van dat soort discussies gevoerd,” zegt Sjors. “Met veel verschillende mensen. Eén ding dat we dan vaak horen is dat technologie het contact tussen mensen ook kan vermínderen. Digitale communicatie wordt bijvoorbeeld vaak als oppervlakkiger ervaren. Denk ook aan hoe je op social media een beeld van jezelf kan laten zien dat mooier is dan de werkelijkheid. Dan zie je dat technologie toch wel iets verandert in hoe we met elkaar omgaan. Het sociale aspect speelt een belangrijke rol in het onderzoek; hoe mensen daarnaar kijken is eigenlijk de kern.”

Gedachtenbundel

De impact die technologie heeft op ons menszijn: hoe maak je die inzichtelijk? Sjors koos met MensWens voor een onalledaagse aanpak. Hij vertelt: “We hebben geprobeerd het zo praktisch mogelijk te maken, zodat we met een zo breed mogelijk publiek het gesprek aan kunnen gaan. We gaan dus mensen uitnodigen om een MensWens in te sturen. Dat is een wens rondom je menszijn in een tijd waarin we steeds meer technologie en digitalisering zien. Zo'n MensWens kan twee kanten op gaan; die kan gaan over wat je als mens wilt behouden als er steeds meer technologie komt. Maar andersom kun je je ook afvragen hoe technologie ons kan helpen om juist menselijker te zijn? Uiteindelijk gaan we alle uitkomsten samenbrengen in een ‘gedachtenbundel’. Met verhalen, gedichten en illustraties over dit thema. Het wordt een co-creatie met iedereen die een MensWens met ons heeft gedeeld. Vervolgens hebben we met de gedachtenbundel een manier om opnieuw met elkaar in gesprek te raken.”

Creatieve output als input voor het op gang houden van een maatschappelijke discussie. Vanwaar de keuze voor die creatieve vorm? “Met het oog op de brede doelgroep vind ik het belangrijk om dit onderzoek op een participatieve manier te doen,” zegt Sjors. “Wij zijn onderzoekersinitiator. We faciliteren, maar nemen geen stelling. Het wordt geen onderzoeksverslag waarin we rapporteren over hoeveel mensen hebben meegedaan, maar het gaat echt over die kwalitatieve output. Sterker nog, naast dat we een oproep doen aan mensen om hun MensWens in te sturen, doen we ook een oproep om mee te denken over het uiteindelijke product; de gedachtenbundel dus. Misschien zijn er wel creatieve collega’s die graag aan ons onderzoeksthema willen bijdragen. Nou, meld je dan vooral!”

Privacy en autonomie

Het bereiken van een brede doelgroep: is dat niet lastig als het gaat over iets subjectiefs als menselijkheid? Want heeft iedereen wel gelijk een helder beeld bij zo’n begrip? “Het begrip menselijkheid is soms wel lastig,” zegt Sjors. “Daar hebben we best mee gesteggeld. Hoe gaan we dit nou uitvragen? Hoe zorgen we dat we de juiste input krijgen? We hebben toen een ‘activatie-tool’ gemaakt, waarmee we wat uitdagende vragen stelden. Zoals: zou je met mij willen praten als ik er straks niet meer ben? Om mensen zo uit te nodigen om na te denken over wat er kan gebeuren met technologie in relatie tot menselijkheid. We willen daar wel voorzichtig mee zijn, om te voorkomen dat we mensen gaan ‘sturen’. Maar in het voortraject merkten we dat mensen zo worden uitgedaagd om over het thema menselijkheid na te denken.”

We blijven nog even bij dat voortraject. Wat voor MensWensen ontstonden er toen het begrip menselijkheid eenmaal helder was? Sjors: “In de test die we gedaan hebben, kregen we voorbeelden terug over de verbinding tussen mensen. De hoop werd uitgesproken dat technologie ons niet verder uit elkaar drijft. Omgekeerd was het ook de hoop dat technologie ons meer in staat stelt om met elkaar in verbinding te blijven, en elkaar beter te leren kennen. Opvallend veel wensen gingen over autonomie. Mensen hopen dat ze hun eigen keuzes kunnen blijven maken, en dat ze daarbij niet te veel door technologie worden gestuurd. Het derde thema dat we vaak terugzagen was privacy. Dan ging het over de hoop dat in de toekomst niet alles openbaar wordt, en dat we ook dingen voor onszelf kunnen houden.”

Tijdscapsule

Over het begrip menselijkheid raken we maar niet uitgepraat. Is het geen extra lastig begrip wanneer de definitie ervan met de tijd lijkt te veranderen? Sjors: “Als je terug zou kijken hoe wij tien of twintig jaar geleden nadachten over de rol van technologie – maar ook over zaken als privacy en autonomie – dan zou je totaal andere reacties krijgen dan vandaag de dag. En dat is maar goed ook, want dat betekent dat we ons als maatschappij verhouden tot die ontwikkelingen, en dat we meebewegen met elkaar. In theorie zouden we dit onderzoek daarom elke paar jaar kunnen doen. Ik vind het wel een mooi idee: laten we nu een soort tijdscapsule maken. Zodat we later zien hoe we destijds dachten.”

Om te zien wat voor effect een creatieve onderzoeksopzet in de praktijk kan hebben, hoeven we niet eens zo ver terug in de tijd te gaan. Sjors initieerde eerder The Digital Data Divide, een onderzoek dat draaide om de rol van data in ons leven. Bij dat onderzoek moesten de respondenten kiezen uit een rode of een blauwe pil, om ‘toegang’ te kunnen krijgen tot twee heel verschillende toekomstscenario’s. Sjors: “Met The Digital Divide zijn we eerst op een ludieke manier langs festivals als de Zwarte Cross gegaan. De tools die toen zijn ontwikkeld, hebben we omgevormd tot een inspiratiesessie. Deze sessie bieden we nu aan bij de regionale ziekenhuizen om verpleegkundigen voor te bereiden op datagedreven zorg, en wat dat voor hen kan betekenen.”

Op naar de première

Voordat MensWens een vergelijkbare impact kan hebben op de praktijk, gaat het project eerst in première tijdens het Grootste Kennisfestival van Nederland. Op het moment dat we elkaar spreken, worden de laatste voorbereidingen voor dit festival getroffen (dat plaatsvond op 20 juni, red.). “Daar komen heel veel professionals samen,” zegt Sjors. “Vanuit het onderwijs, bedrijven en gemeentes.” Maar hoe zorg je later voor een gedachtenbundel met daarin – naast de ‘wensen’ van voorgenoemde professionals – een afspiegeling van de Nederlandse bevolking? “Als je een breed publiek wilt betrekken,” zegt Sjors, “dan moet je ook diverse plekken bezoeken waar je dat publiek tegen kan komen. Daarom hebben we ook plannen om bijvoorbeeld in Deventer op de markt te gaan staan.”

Sjors als marktkoopman: in project MensWens is zelfs de rol die de onderzoeker aanneemt creatief. Op het Kennisfestival kruipt Sjors eerst nog in de huid van een ober. Geen ober die drankjes zal serveren, maar eentje die MensWensen komt halen. Hoe? “We hebben grote banners voor het festival gemaakt,” vertelt Sjors. “Als je daar straks bent, dan word je op verschillende locaties geprikkeld door een uitdagende stelling. De bezoekers krijgen van ons vervolgens een speciaal bierviltje, met op de ene kant een visualisatie en op de achterkant weer zo’n uitdagende stelling. Plus de oproep om je eigen MensWens op het viltje te schrijven.” We hopen op een dienblad vol inspirerende wensen.

Fotografie (portret Sjors Groeneveld): Thomas Busschers